Historia - Początki
Herb Giżycka
Oficjalna historia grodu nad Niegocinem rozpoczyna się w drugiej połowie XVI stulecia, wtedy to bowiem książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern - Ansbach wystawił pierwszy przywilej, podnoszący osiedle nad jeziorem Löwentin (wówczas Niegocin, w zapisach w formie „Newotin”) do rangi miasta. Po dokumencie tym, który zawierał nadanie na prawie chełmińskim 35 włók ziemi i 4 włók lasu, nie licząc 4 włók pastora i 6 włók będących w posiadaniu trzech karczmarzy, zachował się jedynie strzęp bez daty. Natomiast historia osadnictwa na przesmyku w samym sercu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, w okolicach dzisiejszego Giżycka, sięga daleko bardziej wstecz.
Najstarszy ślad działalności człowieka – róg renifera ze śladami obróbki krzemiennym narzędziem – wydobyto nad jeziorem Popówka Mała z warstw piasku datowanych na okres sprzed około 15 tysięcy lat. W okresie przełomu epoki brązu i epoki żelaza występowały tu już liczne osady lądowe i nawodne (budowane na wbitych w dno drewnianych palach lub na sztucznie usypanych wyspach), których tak duże skupiska w Europie można, poza Mazurami, wyróżnić jedynie na Wyspach Brytyjskich.
Pierwsze wzmianki pisane o tym obszarze znalazły się już w drugim stuleciu naszej ery w dziełach Tacyta i Ptolemeusza z Aleksandrii. W ten sposób na europejską arenę dziejów weszły bałtyjsko-pruskie plemiona Galindów, Sudinów i Bartów, których tereny osadnicze graniczyły ze sobą w oklicach linii Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, znajdując się jednocześnie na trasie „bursztynowego szlaku”.
W latach 1277–1283 obszar Krainy Wielkich Jezior Mazurskich opanował zakon krzyżacki. Około 1340 na brzegu Kisajna nieco na zachód od ówczesnego przesmyku łączącego owo jezioro z jeziorem Tajty (dzisiejszy Kanał Piękna Góra) rycerze zakonni wznieśli gród obronny nazwany Letzenburg, jak zrobił to wielki mistrz Dytryk von Altenburg w dokumencie określającym podział ziem dawnej Galindii między Angirburg (czyli Węgorzewo) a Letzenburg, lub po prostu Letzen. Mimo doskonałych warunków obronnych ta budowla nie miała możliwości rozbudowy ani założenia osady podgrodowej z powodu braku miejsca. Jan Plastwich, twórca pierwszej kroniki warmińskiej podaje, że „nad wielkim jeziorem imieniem Nabentine, które jest na pół mili od tej strony Leiczen w stronę Litwy”(tzn. pół mili na wschód od Leiczen, czyli Letzenburg) miał swoją siedzibę król galindzki Ysegups. Mniej więcej w okolicach roku 1392 gród relokowano właśnie tam, gdzie prawdopodobnie miał swoją siedzibę, czyli nad brzeg rzeki łączącej Niegocin z Kisajnem (dzisiejszy Kanał Łuczański) w miejsce, gdzie stoi obecnie.
Widok na były zamek Krzyżacki
Zamek częściowo dotrwał do czasów współczesnych i został zaadaptowany na hotel. W XVIII w. okolice starego zamku na dzisiejszej Pięknej Górze nazywano Alt Lötzen lub Alt-Lötzischen Schanze, w języku polskim Stary Lec, natomiast w XIX w. Stary Zamek.
W połowie XV stulecia pod osłoną zamku zaczęła powstawać osada, założona przez osadników mazowieckich, zwana Nową Wsią. Mieszkańcy zobowiązani byli do daniny oraz innych powinności na rzecz zamku oraz do utrzymywania mostu na drodze przy Niegocinie. Z owych czasów zachował się wystawiony w 1475 dokument lokacyjny, zmieniający prawo magdeburskie, którym dotychczas rządziła się Nowa Wieś, na prawo chełmińskie, podpisany przez komtura z Pokarmina – Bernarda von Balzhofena.
Lenno Królestwa Polskiego - Na mocy pokoju toruńskiego region z miastem stanowił część Królestwa Polskiego jako lenno we władaniu krzyżackim. W 1525 wielki mistrz Albrecht Hohenzollern sekularyzował zakon krzyżacki, przyjął protestantyzm i ustanowił w Prusach świeckie księstwo, związane zależnością lenną z Królestwem Polskim. Zamek Lötzen stał się siedzibą starostów książęcych. Starania Nowej Wsi o uzyskanie przywileju miejskiego zostały uwieńczone sukcesem na początku XVII stulecia. Został on wystawiony z datą 16 maja 1612 r. przez kancelarię elektora brandenburskiego – Jana Zygmunta Hohenzollerna, sprawującego w Prusach Książęcych władzę w imieniu chorego umysłowo księcia Albrechta Fryderyka.
Herb i pieczęć miejską nadano miastu, które od tej pory przejmowało nazwę zamku – Lötzen, przywilejem z 26 maja 1612. Pierwszym burmistrzem Lötzen został Paweł Rudzki. Rozpoczął się powolny rozwój miasta, któremu sprzyjało położenie w pobliżu najkrótszych dróg łączących Lwów, Warszawę i Wilno z portami morskimi Gdańska, Elbląga, Braniewa i Królewca.
W czasie potopu szwedzkiego po klęsce w bitwie pod Prostkami, gdzie posiłkujące Szwedów wojska pruskie uległy wojskom hetmana Wincentego Gosiewskiego, na Mazury wtargnęły wspierające Polaków oddziały litewskie i tatarskie. Gród nad Niegocinem Tatarzy zaatakowali 10 lutego 1657, puszczając całe miasto z dymem. Ocalały tylko zamek, ratusz i kościół. Miasto praktycznie przestało istnieć.
W Królestwie Prus - Na mocy postanowień traktatów welawsko - bydgoskich z 1657 Polska utraciła zwierzchnictwo nad regionem i miasto odtąd było częścią państwa brandenbursko-pruskiego, przekształconego w 1701 w Królestwo Prus.
Rada miejska wystąpiła w 1690 z prośbą o zwolnienie grodu z podatków państwowych, ciężarów publicznych i zakwaterowań. Lötzen było wówczas najbiedniejszym miasteczkiem Prus Książęcych. W wyniku wielkiej epidemii dżumy w 1710 zmarła prawie cała ludność miasta.
W latach 1807–1812 Lötzen było drogą przemarszu wojsk rosyjskich i wojsk Napoleona. Od czerwca 1807 Lötzen zostało zajęte przez polskich ułanów i w mieście stacjonowały dwa polskie korpusy: generała Józefa Zajączka i Jana Henryka Dąbrowskiego.
Po wojnach napoleońskich przeprowadzono reformę administracji, która znosiła poddaństwo chłopów i zlikwidowano przymus cechowy. Dokonano także zmian w podziale terytorialnym Prus. Do 1820 siedzibą władz powiatowych był Ryn. Od tej pory starosta powiatowy zarządzał powierzonym sobie obszarem z zamku w Lötzen.
W kwietniu 1822 wybuchł największy pożar w dziejach miasta. Spłonęło niemal wszystko. Kilkakrotnie nawiedziła też miasto klęska głodu. W 1845 wizytującego Lötzen króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV powitano na granicy powiatu okrzykiem: „Chleba!”. Wstrząśnięty władca odpowiedział im po polsku. Był ostatnim Hohenzollernem władającym tym językiem.
W 1838 w mieście urodził się polski historyk, wieloletni dyrektor Ossolineum, Wojciech Kętrzyński.
Wojciech Kętrzyński (1881) , którego imieniem nazwano miasto Kętrzyn
Druga połowa XIX stulecia przyniosła poprawę jakości życia mieszkańców Lötzen. W latach 1843–1851 przeprowadzono wielkie roboty publiczne przy budowie twierdzy im. Ludwiga Leopolda Hermanna von Boyena, pruskiego marszałka polnego i ministra wojny. W latach 1854–1857 wielkie jeziora mazurskie połączono siecią kanałów, umożliwiających regularną żeglugę.
Zabytkowy most obrotowy na Kanale Łuczańskim
Powstała również gęsta sieć dróg bitych. Przez miasto przeprowadzono linię kolejową łączącą Prostki z Królewcem. Dynamicznie zaczęło rozwijać się szkolnictwo. Lötzen, za sprawą Marcina Gerssa stało się jednym z głównych ośrodków mazurskiego ruchu regionalnego.
W II i III Rzeszy - Wojna francusko-pruska i utworzenie w 1871 Cesarstwa Niemieckiego przyniosły na Mazury znaczne zmiany. Wzrosła liczba ludności z 3562 mieszkańców w roku 1871 do 6962 mieszkańców w 1910. Utworzono nowe linie kolejowe, łączące nad niegociński gród z Węgorzewem, Piszem i Oleckiem. Przeprowadzono dużo inwestycji.
W czasie I wojny światowej Lötzen dwukrotnie atakowane było przez wojska rosyjskie. Dużą rolę odegrała Twierdza Boyen, która bezskutecznie oblegana była przez oddziały rosyjskie.
Twierdza Boyen, po lewej z fragmentem majdanu
W bitwie o wielkie jeziora mazurskie, jesienią 1914 i zimą 1915, w Lötzen mieściła się kwatera główna marszałka Paula von Hindenburga, późniejszego prezydenta Rzeszy. 13 lutego 1915, już po wycofaniu się Rosjan, Lötzen odwiedził również cesarz Wilhelm II.
Giżycko przed 1945- W czasie plebiscytu w 1920 roku niemal wszyscy mieszkańcy miasta i powiatu głosowali za pozostaniem w Prusach Wschodnich (rozkład głosów 9 do 29378). W dwudziestoleciu międzywojennym Lötzen stało się modnym kurortem. Uruchomiono regularną żeglugę pasażerską na wielkich jeziorach mazurskich. W mieście rozbudowano sieć hoteli i pensjonatów, restauracji i kawiarni. Zbudowano elegancką przystań jachtową i pływalnię nad Niegocinem. Na wzgórzach nad Niegocinem powstała duża skocznia narciarska. Na okolicznych jeziorach organizowano liczne regaty wioślarskie, żeglarskie i bojerowe. Według spisu powszechnego z 1939 Lötzen liczyło 16 288 mieszkańców.
Ulica Warszawska, źródło: gizycko.pl
W dniu 1 września 1939 niemieckie jednostki garnizonu Lötzen ruszyły na polskie umocnienia w rejonie Narwi. W latach 1941–1944 miasto było siedzibą dowództwa naczelnego tzw. „Osttruppen”, dowodzonego przez płk. Reinharda Gehlena, twórcy służb wywiadowczych Republiki Federalnej Niemiec. Wojna przyszła do miasta nad Niegocinem pod koniec grudnia 1944 wraz z pierwszymi nalotami lotnictwa sowieckiego. Atak po lodzie od strony jeziora całkowicie zaskoczył oddziały niemieckie i zmusił je do poddania. Miasto zostało zdobyte przez jednostki 44 korpusu z 31 armii III Frontu Białoruskiego (na miejscowym cmentarzu pochowano 1715 żołnierzy radzieckich w tym Bohatera Związku Radzieckiego – płk. Połujanowa) 26 stycznia 1945 roku. Przez cztery kolejne miesiące Lötzen było niszczone i plądrowane przez żołnierzy radzieckich i polskich szabrowników.
Giżycko przed 1945 – widok na most kolejowy, kanał Łuczański oraz w tle były zamek krzyżacki
W granicach Polski - 20 maja 1945 sowiecka komendantura wojenna przekazała administrację miasta i powiatu władzom polskim. Pierwsza grupa osadników polskich przybyła do miasta 5 lutego 1945 z Białegostoku. Później zaczęli licznie napływać przymusowi polscy wysiedleńcy z Wileńszczyzny oraz innych, utraconych na rzecz ZSRR terenów dawnej Polski. Miasto zasiedlali również przybysze z Polski centralnej oraz ludność ukraińska, przesiedlona z południowo-wschodnich regionów w ramach akcji „Wisła”. Jednocześnie w 1946 rozpoczęła się akcja przesiedlania miejscowej ludności pochodzenia niemieckiego za Odrę. Ci z Mazurów, którzy nie chcieli się zgodzić na polski rodowód i spolszczenie nazwisk oraz imion, musieli emigrować. Z czasem, w kilku falach i z różnym natężeniem, doprowadziło to do prawie całkowitej emigracji ludności mazurskiej do Niemiec. Na początku 1946 miasto liczyło 4534 mieszkańców i liczba ta szybko wzrastała.
Były zamek krzyżacki -obecnie hotel St. Bruno – widok do strony Kanału Łuczańskiego
Fragment byłego zamku krzyżackiego – obecnie Hotel St. Bruno
XVII-wieczne skrzydło zamku krzyżackiego, po odrestaurowaniu – Hotel St. Bruno
Nazwa miasta
Wcześniejsze nazwy, od 1335 do 1946 roku: Letzenburg, Lezcen, Letczenburg (Letczen), Leczenburg, Leczin, Leczen,Leicze, Leiczen,Loetzen, Lechtczen, Letzenn, Lötzen,Leczen,Letzen, Lucenborgk, Leitz, Letzen, Loyzen, Loytzen, Lözen, Loezen, Loeza, Loetza, Lötzen, Loetzen, Lötzen, 1945-1946 – Łuczany.
Warto zaznaczyć, że polską odmianą nazwy Lötzen itp., używaną dawniej np. przez Mazurów był Lec, a wcześniej prawdopodobnie Liecz. W XIX w. pojawia się spolszczona nazwa Łoczany, potocznie przyjęła się nazwa Lec.
Po II wojnie światowej nosiło starą nazwę Lec, wkrótce jednak zaczęto używać nazwy Łuczany (w nawiązaniu do pierwotnej nazwy Łocze – niem. Lötzen), W sierpniu 1945 przyjęto nazwę Łuczany, która używano do 3 marca 1946 roku
Od 4 marca 1946 miasto nosi nazwę Giżycko - na cześć Gustawa Gizewiusza (nazwisko rodowe Giżycki).
